N0722_nl_suppl

S u p p l e m e n t b i j N e u r o n 2 0 0 5 ; V o l 1 0 ( N r 2 ) Belgische consensus met betrekking
tot metabole stoornissen geassocieerd
met atypische antipsychotica
M a r c D e H e r t , A n d r é D e N a y e r, A n d r é S c h e e n , L u c Va n G a a l , J o z e f Pe u s ke n s ; i n n a a m v a n d e c o n s e n s u s g r o e p Men veronderstelt dat mensen met schizofre- en de ADA (American Diabetes Association) Achtergrond
nie een verhoogd risico hebben voor diabetes mede door hun ongezonde levensstijl en fre- omtrent SGA en metabole stoornissen recent quent voorkomen van overgewicht. Mogelijk gepubliceerd in een gemeenschappelijk rap- zijn er gemeenschappelijke erfelijke risicofac- port (Tabel 1). Deze aanbevelingen zijn
toren voor zowel psychotische als metabole mogelijk te weinig sensitief. Indien men zich stoornissen. Het risico zou verder verhoogd voor screening enkel baseert op nuchtere gly- worden door behandeling met antipsychotica, cemie zullen grote groepen mensen met glu- wat vroeger al werd gerapporteerd met anti- psychotica van de eerste generatie. Omtrent de associatie met atypische of tweede genera- frequentie van de voorgestelde screening voor tie antipsychotica (SGA, second generation zowel glycemie als lipiden is te beperkt.
antipsychotics) en metabole stoornissen zijn er veel meer publicaties en studies. Goede Er is evidentie dat afwijkingen in het glucose- gecontroleerde prospectieve studies zijn tot metabolisme niet zelden vroeg na het opstar- kunnen zijn bij vroege detectie en omschake- Case reports en case-series tonen afwijkingen in het suikermetabolisme, exacerbatie van maakt dat screening in de eerste 6 maanden bestaande type-1- en type-2-diabetes, nieuwe meer frequent moet zijn. Potentiële afwijkin- gevallen van pseudo-type-1- en type-2-diabe- tes, gevallen van keto-acidose, coma en over- lijden. Uit grote, meestal retrospectieve, studies, reviews en meta-analyse wordt deze hyperglycemie en diabetes associatie niet gevonden voor alle antipsycho- Consensus-
vergadering
Volgens verschillende recente, onafhankelijke, reviews wordt het risico voor de ontwikkeling van diabetes op dit ogenblik het grootst geweest waarin en panel van psychiaters, dia-geschat voor clozapine en olanzapine, betologen, apothekers en algemeen genees- kundigen de beschikbare literatuur hebben (1, 15-21). Een hiërarchie voor het risico voor geanalyseerd om te komen tot aanbevelingen weerstand loopt in dezelfde rangorde. Naast omtrent het gebruik van SGA in de context afwijkingen in het glucosemetabolisme is er van het geassocieerde metabole risico (afwij- een associatie tussen SGA en het metabool kingen in het glucosemetabolisme, diabetes, syndroom. Clozapine en olanzapine zijn ook geassocieerd met afwijkingen van triglyceri- den (18). Amisulpride, aripiprazole en ziprasi- De aanbevelingen behelzen de routine klini- done lijken het laagste risico te hebben voor sche praktijk voor mensen die worden behan- gewichtstoename, diabetes, afwijkingen van deld met antipsychotica, specifiek voor de lipiden en verhoging van insulineweerstand.
opvolging na het starten met een antipsycho- Mede op basis van deze gegevens is er een Daarnaast zijn er aanbevelingen voor advies groeiende aandacht voor de opvolging van de fysieke gezondheidstoestand van mensen met ernstige psychiatrische stoornissen (1-2, 22- samenwerking tussen de psychiater, de huis- 24). De APA (American Psychiatric Association) Suppl. Neuron • Vol 10 • Nr 2 • 2005 Aanbevelingen en
Bepaling van hemoglobine A1c laat toe een behandeld met antipsychotica moeten regel- richtlijnen
schatting te maken van glycemiewaarden over matig een bloedname krijgen met bepaling van de voorbije 6 weken. Het is een goede maat glycemie en lipiden alsook een opvolging van de bloeddruk. Tabel 4 toont een overzicht van
Inschatting en evaluatie
diabetes maar is niet geschikt voor screening. de voorgestelde frequentie van evaluaties. van het metabole risico
geen voorspellende factoren zijn voor een Mensen met schizofrenie, zelfs onbehandeld, Aanpak en opvolging van
In de afweging van keuze tussen SGA’s, met afwijkingen van nuchtere
hogere kans op de ontwikkeling van diabetes gelijke efficaciteit, is het belangrijk om het glycemie en diabetes
dan mensen in de algemene bevolking.
Daarom moeten bij patiënten alle risicofacto- stoornissen op te nemen. Producten waarbij onder behandeling
een laag metabool risico wordt gerapporteerd, gebracht worden voor men start met een SGA zoals amisulpride, ariprazole en ziprasidone, (Tabel 2, Tabel 3).
zijn te verkiezen. Bij de keuze voor een SGA Naast de persoonlijke en familiale anamnese 100mg/dl is een bloedname ter confirmatie moet de patiënt van nabij worden opgevolgd Tabel 1: SGA en metabole stoornissen.
(Aangepaste tabel op basis APA/ADA consensus (1, 21 ): + = verhoogd risico; ? = variabele gegevens; - = geen effect; GG =geen gepubliceerde gevallen) vaatziekten is een bloedname voor de bepa- en wordt de huisarts en/of internist hierover De risicofactoren moeten worden gehereva- lueerd en de frequentie van follow-up bloed- De patiënt moet worden geïnformeerd over de names moeten worden verhoogd. Overleg met mogelijke metabole problemen en advies de huisarts of internist is aangewezen.
Om de sensitiviteit van de screening te omtrent veranderingen van levensstijl zijn verhogen kan een bepaling van nuchtere insu- roken, aanpassing van eetgewoontes en meer bewegen. Het is beter om gewichtstoename te een product met een lager metabool risico Een orale glucosetolerantietest (OGTT) blijft (Tabel 1) moet worden overwogen.
hoog risico te screenen. Doch in de routine Follow-up van mensen
praktijk is dit vaak onmogelijk en zal men zich behandeld met SGA
moeten baseren op een nuchtere glycemie.
naar diabetes te voorkomen kan worden over- belang van bij zichzelf zowel gewicht als buikomtrek op te volgen. Patiënten 126mg/dag en dit wordt bevestigd op een Suppl. Neuron • Vol 10 • Nr 2 • 2005 gesteld. Het antipsychoticum dient te worden Tabel 2: Risicofactoren voor metabole stoornissen en cardiovasculaire aandoeningen.
geassocieerd is met een risico voor gewichts- toename en diabetes. Verdere opvolging met hogere frequentie is aangewezen. Indien dit niet mogelijk is (bijvoorbeeld mensen op clo- zapine) dan moet de diabetes worden behan- deld in samenspraak met de huisarts of de Een vroeg gedetecteerde diabetes kan in som- Familiale voorgeschiedenis van metabole stoornissen of mige gevallen reversibel zijn als het betrokken Tabel 3: Te evalueren aspecten voor het opstarten van een SGA.
Aanpak van dyslipidemie
Medische voorgeschiedenis
geïnduceerd door SGA
Symptomen, vroegere labo-uitslagen, uitslagen van andere onderzoeken met betrekking Bij patiënten bij wie een dyslipidemie onder Vroegere uitslagen van glycemie, lipiden, OGTT of HglA1c bepalingen Familiale geschiedenis van overgewicht, lipidenstoornissen, diabetes, cardiovasculaire dient dit te worden bevestigd met een bloed- Eetgewoontes, voedingsstatus, geschiedenis van gewicht Co-medicatie met effecten op glucosemetabolisme levensstijl en een aangepast dieet. Indien dit Risicofactoren voor atherosclerose: roken, hypertensie, obesitas, obesitas, dyslipidemie niet resulteert in een voldoende effect dient Kennis en overtuigingen omtrent gezondheid lager risico op metabole stoornissen te star- ten. Indien dit niet mogelijk is, wordt in over- Fysiek onderzoek
behandelplan opgestart (bijvoorbeeld lipiden- Aanpak van gewichts-
Labo-onderzoek
toename geïnduceerd
Nuchter lipidenprofiel (totaal cholesterol, LDL, HDL, triglyceriden) Gewichtstoename wordt beter voorkomen dan Advies en informatie
behandeld. Bij patiënten met voorafbestaand Omtrent het risico voor diabetes en lipidenstoornissen met betrekking tot de aandoening en het overgewicht voorkomt men verdere gewichts- toename door de keuze van een SGA met een Omtrent symptomen en klachten van keto-acidose en mogelijke complicaties van diabetes en Aanpassen van levensstijl (rookstop, voeding, fysieke activiteit), opvolging gewicht en buikomtrek Patiënten moeten voor de start en tijdens de behandeling met SGA advies krijgen omtrent veranderingen van levensstijl en dieet.
Suppl. Neuron • Vol 10 • Nr 2 • 2005 Bij patiënten met een significante toename Aanbevelingen voor
Informatie voor de
van gewicht (> 7% lichaamsgewicht) moet patiënten met andere
patiënt met betrekking
een verandering naar een SGA met een lager psychiatrische stoornis-
tot metabole stoornissen
sen behandeld met SGA
Wanneer een behandeling met een SGA wordt Indien dit geen effect heeft kan een behan- gestart moet het belang van een onderhouds- delplan worden afgesproken in samenspraak SGA worden gebruikt in verschillende andere behandeling en de risico’s van het niet nemen met de huisarts, een diëtist en/of de inter- indicaties zoals bipolaire stoornis, psychotis- van medicatie worden besproken. De patiënt nist. Een behandeling met orlistat kan pro- che depressie, dementie, ontwikkelingsstoor- moet worden geïnformeerd over zijn psycho- blemen geven met betrekking tot de opname tische aandoening, metabole risico’s, mogelij- van een antipsychoticum. Sibutramine is in ke metabole (en andere) neveneffecten van beperkt in andere aandoeningen dan schizo- het voorgeschreven SGA. De informatie met psychotische symptomen en is contra-geïn- frenie. Bepaalde groepen patiënten o.a. stem- mingsstoornissen lijken echter ook een hoger glycemie, diabetes en dyslipidemie, alsook de maatregelen die het risico verkleinen (levens- Samenwerking met huis-
Voorzichtigheid is geboden in alle patiënten arts en/of internist
De psychiater is verantwoordelijk voor het screening en opvolging als bij mensen met voorspeld worden is het essentieel dat patiën- initiëren van de basale screening en follow- ten, hun omgeving en hulpverleners hierover up. Indien belangrijke afwijkingen gevonden Patiënten die naast SGA andere medicaties worden zoals verhoogde nuchtere glycemie, nemen die gewichtstoename uitlokken, zoals tekens. Hoewel deze vorm van acute decom- potentieel levensbedreigend. Klinische tekens Tabel 4: Schema voor monitoring van patiënten met SGA.
moet geven zijn: plotse neiging om veel te drinken en veel te urineren, gewichtsverlies, misselijkheid en braken, deshydratatie, snelle Afhankelijk van de aanwezigheid van risicofactoren ademhaling, veranderingen van bewustzijn en Maandelijks bij patiënten met: familiale geschiedenis voor diabetes of obesitas; patiënten met overgewicht of obesitas; afwijkende nuchtere glycemie.
Voorstel voor onderzoek
Bij patiënten zonder risicofactoren: na 6 weken, na 12 weken, nadien 4 x per jaar (elke 3 maand) Totaal cholesterol, HDL, LDL, triglyceriden Ondanks de reeds uitgebreide literatuur die Om de 3 maanden van het eerste jaar, nadien jaarlijks een duidelijke associatie toont tussen het van diabetes en metabole stoornissen is er tot op heden geen enkele grote multicentrische De consensusvergadering stelt voor om een glucose-intolerantie, diabetes, dyslipidemie stemmingsstabilisatoren, moeten van nabij dergelijke klinische follow-up in België op te of hypertensie moet de opvolging en behan- zetten. De doelstelling is om een grote groep deling ervan gebeuren door de huisarts en/of Patiënten moeten worden geïnformeerd over internist. Een goede samenwerking en overleg de mogelijke metabole stoornissen. Indien prospectief te volgen in een open naturalis- tussen alle betrokken artsen moet worden deze optreden moet verandering naar een SGA tische studie en te screenen en op te volgen met een lager risico worden overwogen.
Suppl. Neuron • Vol 10 • Nr 2 • 2005 De studie omvat 3 populaties patiënten: van de patiënt overwogen worden. Een SGA Gianfrancesco FD, Grogg AL, Mahmoud RA, Wang RH, Nasrallah HA. Differential effects of risperido- a. patiënten die sinds geruime tijd behan- met een laag metabool risico dient de voor- ne, olanzapine, clozapine, and conventional anti- psychotics on type 2 diabetes: findings from a large health plan database. Journal of Clinical Psychiatry b. patiënten bij wie voor het eerst een SGA Voorstadia van diabetes, diabetes, obesitas Clark C, Burge MR. Diabetes mellitus associated with atypical anti-psychotic medications. Diabetes c. patiënten die een switch ondergaan naar Technological Therapy 2003;5:669-83.
opgespoord en indien aanwezig behandeld.
Koro CE, Fedder DO, L’Italien GJ, et al. Assessment of independent effect of olanzapine and risperidone on risk of diabetes among patients with schizophre- nia: population based nested case-control study.
British Medical Journal 2002;325:243.
Koller E, Schneider B, Bennett K, Dubitsky G.
De laatste 2 populaties omvatten telkens De psychiater moet de patiënt, zijn familie, Clozapine-associated diabetes. American Journal of 6 groepen van minimaal 50 patiënten per andere hulpverleners (ook de huisarts en/of Koller EA, Doraiswamy PM. Olanzapine-associated SGA (amisulpride, aripiprazole, clozapine, internist) informeren en met hen een goede diabetes mellitus. Pharmacotherapy 2002; 22:841-52.
Koller EA, Cross JT, Doraiswamy PM, Schneider BS.
olanzapine, quetiapine, risperidone).
Risperidone-associated diabetes mellitus: a pharma- Een dergelijke studie ondersteunt het belang De consensusgroep heeft een evaluatieformu- covigilance study. Pharmacotherapy 2003; 23:735-44.
Koller EA, Weber J, Doraiswamy PM, Schneider BS.
lier voor de opvolging van metabole parame- A survey of reports of quetiapine-associated hyper- schillen tussen producten in kaart te brengen.
glycemia and diabetes mellitus. Journal of Clinical Ze laat ook toe om als psychiater vertrouwd te Sernyak MJ, Leslie DL, Alarcon RD, Losonczy MF, geraken met het opvolgen van de klinische en mogelijkheid om de relevante metabole para- Rosenheck R. Association of diabetes mellitus with use of atypical neuroleptics in the treatment of biologische variabelen van metabole stoornis- meters longitudinaal grafisch weer te geven schizophrenia. American Journal of Psychiatry 2002; sen in de routine praktijk. Tevens kan de haal- Caro JJ, Ward A, Levinton C, Robinson K. The risk of baarheid van de voorgestelde aanbevelingen diabetes during olanzapine use compared with rispe- voor screening en monitoring worden geëva- ridone use: a retrospective database analysis.
Journal of Clinical Psychiatry 2002; 63:1135-9.
lueerd in een populatie schizofrene patiënten.
Melkersson K, Dahl ML. Adverse metabolic effects We doen beroep op alle psychiaters die ver- associated with atypical antipsychotics : literature review and clinical implications. Drugs 2004; 64:701- gegevens vanuit de eigen praktijk samen te Meyer JM, Koro CE. The effects of antipsychotic the- rapy on serum lipids: a comprehensive review.
brengen en te delen met gegevens van colle- Schizophrenia Research 2004; 70:1-17.
ga’s in een gecentraliseerd anoniem bestand.
Jin H, Meyer JM, Jeste DV. Atypical antipsychotics and glucose dysregulation: a systematic review.
Voor meer inlichtingen kan u contact nemen Schizophrenia Research 2004; 71:195-212.
Casey DE, Haupt DW, Newcomer JW, et al.
Antipsychotic-induced weight gain and metabolic abnormalities: implications for increased mortality in patient with schizophrenia. Journal of Clinical Scheen A, De Hert M. Risque de diabete sucre sous antipsychotiques atyptiques. Médecine et Hygiene Conclusie
Henderson D. Medical Illness and Schizophrenia. In: Meyer J, Nasrallah H, eds. Washington, DC: American Psychiatry Publishing, 2003.
SGA zijn ondertussen een belangrijk onderdeel Antipsychotic Drugs and Obesity and Diabetes.
Marder SR, Essock SM, Miller AL, et al. Physical geworden van de behandeling van psychoti- health monitoring of patients with schizophrenia.
Schizophrenia and Diabetes 2003. Expert Consensus American Journal of Psychiatry 2004; 161:1334-49.
sche stoornissen en schizofrenie. Er is een Meeting, Dublin, 3–4 October 2003: consensus sum- American Diabetes Association. Standards of medi- mary. British Journal of Psychiatry 2004;184:S112-114.
groeiende evidentie dat bepaalde SGA geasso- Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus.
cal care for patients with diabetes mellitus. Diabetes cieerd zijn met een hoger risico op metabole Mukherjee S, Decina P, Bocola V, Saraceni F, Regenold WT, Thapar RK, Marano C, Gavirneni S, Scapicchio PL. Diabetes mellitus in schizophrenic Kondapavuluru PV. Increased prevalence of type 2 patients. Comprehensive Psychiatry 1996;37:68-73.
diabetes mellitus among psychiatric inpatients with Subramaniam M, Chong SA, Pek E. Diabetes melli- bipolar I affective and schizoaffective disorders inde- tus and impaired glucose tolerance in patients with pendent of psychotropic drug use. Journal of schizophrenia. Can J Psychiatry 2003; 48:345-7.
Citrome LL, Jaffe AB. Relationship of atypical anti- Gianfrancesco F, Grogg A, Mahmoud R, Wang RH, psychotics with development of diabetes mellitus.
Bij de keuze tussen SGA met dezelfde effecti- Meletiche D. Differential effects of antipsychotic Annals of Pharmacotherapy 2003; 37:1849-57.
viteit moet het metabole risico van het pro- Henderson DC. Atypical antipsychotic-induced dia- agents on the risk of development of type 2 diabetes betes mellitus: how strong is the evidence? CNS mellitus in patients with mood disorders. Clinical duct en de bestaande metabole risicofactoren Suppl. Neuron • Vol 10 • Nr 2 • 2005 Deelnemers aan de consensusvergaderingen: Bervoets C (PZ Onze Lieve Vrouw, Brugge); De Hert M (U.C. St-Jozef, Kortenberg); De Nayer A (CH Ste-Thérèse, Gilly); Devoitille J-M (CH Psychiatrique de Liège - Le Petit Bourgogne); Domken J-M (CHP du “Chêne aux haies”, Mons); Hulselmans J (P.Z. Stuivenberg, Antwerpen); Lecompte D (CHU-Brugman, Bruxelles); Lotstra F (CHU Erasme, Bruxelles); Mathot F (CH Psychiatrique de Liège - Le Petit Bourgogne); Mertens C (P.Z. St-Camillus, Gent); Peuskens J (U.C. St-Jozef, Kortenberg); Reyntens J (Ziekenhuisapotheker Psychiatrisch Centrum Sint-Jan Eeklo); Scheen A (Division of Diabetes, Nutrition and Metabolic Disorders, Department of Medicine, CHU Sart Tilman, Liège); Seghers A (CHU St-Luc, Bruxelles); Stillemans E (CH Jean Titeca, Bruxelles); Van Eyck D (U.C. St-Jozef, Kortenberg); Van Gaal L (Dept. of Diabetology, Metabolism and Nutrition, Antwerpen); Vandendriessche F (P.C. Sint- Suppl. Neuron • Vol 10 • Nr 2 • 2005

Source: http://www.moleman.nl/upload/00000013_BelgMetStNeuron.pdf